उत्तुंग उंचीचा - 'किल्ले तुंग' (कठीणगड), मावळ - Tung Fort (Kathingad Fort) Maharashtra

                      तापत्या उन्हातून 'बेडसे लेणी' आणि 'किल्ले तिकोना' असे दोन डोंगर चढ उतार केले होते. त्यानंतर लगेच दुसऱ्या दिवशी सकाळी 'किल्ले तुंग' करायचा ठरलं. त्यासाठी 'पवना' जलाशयाला वळसा मारून 'तुंग' जवळ मुक्काम शोधायचा ठरलं. आणि तेच पुढे सोईस्कर होतं. दिवसभराची दमछाक आणि वाढणारा अंधार यामुळं फार शोधाशोध न करता, तिकोना पायथ्याला 'जवण' गावाच्या बाजूला तंबू (Tent) आणि जेवणाची सोय मिळाली.

                     दुसऱ्या दिवशी तुंगला स्वतः च्या वाहनानं प्रयाण केलं. तुंग ते तिकोना सरासरी २२ किमी पवने'काठानं सकाळचा प्रवास सुखद, निसर्गरम्य आहे. उजवीकडे जलाशय आणि पलीकडे तुंगीचा सुळका मोहून टाकतो. काल दिवसभरच्या दमछाकीमुळं हाच 'तुंग' आज उन्हातून कसोटी घेणार होता. लोणावळा डोंगर रांगेतील साडेतीन हजार फुटाचा सुळका दुप्पट तयारीनं गाठावा लागणार होता.

महादरवाजा (दिंडी दरवाजा)- किल्ले तुंग (Tung Fort)

                   तिकोनाकडून 'तुंग'ला यायचं झाल्यास पवणेला वळसा घेत घुसळखांब तिठ्ठ्यावर उजवं वळण घेऊन रस्ता तुंगवाडीकडे येतो.

                 लोणावळ्याहून 'तुंग'ला यायचं असल्यास 'आंबवणे' किंवा 'अँबे' व्हॅलीकडे जाणारं वाहन पकडून १५ कीमीवरच्या 'घुसळखांब' तिठ्यावर उतरावं. तिथून डावीकडे जाणाऱ्या ८ कीमी तुंगवाडी पर्यंत एसटीची सोय नगण्य असल्यानं वडाप, रिक्षा किंवा स्वतःच्या खाजगी वाहना शिवाय पर्याय नाही. पूणे, मुंबईकडून येणाऱ्या डोंगर भटक्यांना लोणावळा घुसळखांब मार्गे रस्ता जवळचा सोयीस्कर पडतो.

लोणावळा 'लायन्स पॉईंट'वरून - स्वयंभू शिवलिंग 'मोराडी' सुळका आणि मागे 'मृगगड' (Tung Fort)

                 आदल्या दिवशी बेडसे, तिकोना'साठी आमचा दीर्घ फेरा झाला होता. पण परतीचा प्रवास घुसळखांब, लोणावळा मार्गे निश्चित केला. या मागचं कारणही तसंच होतं. भटकंतीच्या दुसऱ्या दिवशी तुंग नंतर सह्याद्रीच्या लोणावळा डोंगर रांगेतील 'स्वयंभू शिवलिंग' म्हणून ओळखला जाणारा 'मोराडी' सुळका आज 'लायन्स पॉइंट'वरून बघता येणार होता. आधी डिसेंबरला आम्ही तो सहयाद्री खालून भेलिव'च्या 'मृगगडा'वरुन पहिला होता. निसर्गातील उंची, आकारानं पारणं फेडणारं हे भव्य 'शिवलिंग' तसेच त्या मागचा घाटाखालील 'मृगगड' घाट माथ्यावरून बघता येणार होता. आणि त्यासाठी आजची 'महाशिवरात्र' हा जुळून आलेला योग होता. 

पवना जलाशय आणि पलीकडे किल्ले तुंग (Tung Fort)

                       किल्ले तुंगचे भौगोलिक स्थान लक्षात घेता, उत्तर कोकणात साम्राज्य निर्माण करण्यासाठी तुंगच्या बाजूचे लोहगड, विसापूर महत्वाचे किल्ले आहेत. ते ताब्यात घेण्याआधी तुंग, तिकोनाचा विरोध होत असे. दरम्यान लोहगड, विसापुरला शस्त्र सज्ज होण्यास अवधी मिळे. कोकणात उतरणाऱ्या घाट वाटांवर लक्ष ठेवण्यास लोहगड, विसापूरनंतर बारा मावळांपैकी पवन मावळ आणि प्राचीन बोर घाटातून चालणाऱ्या व्यापारी वाहतुकीवर देखरेख करण्यासाठी तुंगचा उपयोग होत असे. 

                      किल्ले तुंगचा फारसा इतिहास सापडत नाही. १४८३ साली निजामशाहीचा सरदार मलिक अहमद यानं प्राचीन जुन्नर बाजारपेठ काबीज करून तुंग जवळील लोहगड ताब्यात घेतला. पुढे १४८५ साली त्यानं तुंग आणि तिकोना किल्ले निजामशाहीत आणले. त्यानंतर १६५७ साली छत्रपतींनी तुंग स्वराज्यात आणला. १६६० साली हा किल्ला आणि परिसराच्या संरक्षणाची जबाबदारी सरनोबत नेतोजींकडे होती. 

                   जून १६६५ च्या पुरंदर तहात तुंग मुघलांना देण्यात आला. १६७० साली शिवरायांनी तुंग पुन्हा स्वराज्यात आणला.

                         १८१८ साली तुंग इंग्रज कर्नल प्रॉथरनं ताब्यात घेतला आणि उध्वस्त केला.

पायथ्याचं मारुती मंदिर (Tung Fort)

                  'किल्ले तुंग'साठी तुंगवाडीत न जाता या वाडीच्या वरच्या बाजूस मुख्य रस्त्यालगत असलेल्या मारुतीच्या मंदिराजवळ मोफत पार्किंगची सोय आहे. बाजूला टपरीवर गरम कांदा भजी, पोहे मिळतात. रस्त्यालगत डावीकडे जंगलात आधी ही छोटी टपरी दिसते. या टपरीजवळून खड्या डोंगराकडे जाणारी पायवाट किल्ल्यावर जाते.

 

पायथ्याच्या स्मृतिशिळा, वीरगळी,सतीशिळा (Tung Fort)

                    गड पायथ्याला वाटेवर जुन्या स्मृतीशिळा, वीरगळी जतन करून, त्यामागे त्यांची माहिती सांगणारा फलक दिसतो. पायथ्याच्या या वाटेवर सध्या पायऱ्या बनवण्यासाठी पाथरवटांचं काम सुरू आहे. सुरुवातीच्या पाहिल्या टप्प्यावर सुरू केलेलं हे काम हळूहळू पायथ्यापर्यंत पोहोचलेलं दिसतं.

सुरुवातीच्या गुहेतील 'चपेटदान' मारुती (Tung Fort)

                     या सुरुवातीच्या टप्प्यावर डावीकडे छोट्या गुहेत कोरलेला मारुती आहे. मूर्तीच्या कमरेला खंजीर असून उजव्या हाताने चापट मारण्याच्या आवेगात असलेली ही मूर्ती 'चपेटदान' मारुती म्हणून ओळखली जाते. असाच चपेटदान मारुती किल्ले 'तिकोना' माचीवर दिसतो. तिकोनाची कातळ मूर्ती बरीच मोठी आणि उघड्यावर आहे. ही मूर्ती छोट्या कातळ गुहेत आहे.

                    छत्रपतींच्या ताब्यात असलेल्या किल्ल्यावर रक्षणासाठी शिबंदी तैनात असे. हे सैन्य ऊन पावसाची तमा न बाळगता पहारा देत. रात्री अपरात्री गडावर वावरणाऱ्या तथाकथित भुताखेतांपासून संरक्षणासाठी अंजनीपुत्र वीर मारुतीचा त्यांना मोठा आधार वाटे. गांव वेशींचं रक्षण करणारा हा देव आपलं रक्षण करेल अशी त्यांची गाढ श्रद्धा होती. त्यामुळं १६ - १७ व्या शतकात मराठ्यांचं प्राबल्य असलेल्या गड किल्ल्यांवर मारुतीची मंदिरं, देवळं, घुमट्या स्थापलेल्या दिसतात.

कोरीव उभ्या पायऱ्या Rock Patch - (Tung Fort)

                   

                        या पुढचा टप्पा उभ्या कोरीव पायऱ्यांचा दिसतो. तीव्र चढाच्या या पायऱ्यांना आधार घेण्यासाठी दोर लावला आहे. दोर खडकाला घासून सध्या कमकुवत दिसतो. या टप्प्यानंतर नागमोडी पायवाटेची दगडांतून चढण दिसते. दमछाक करणाऱ्या या टप्प्याच्या मध्यावर तुंगवाडीतील एक भगिनी झाडाखाली लिंबूपाणी आणि ताक विकताना दिसते.  

तुंगवाडीतील भगिनी (Tung Fort)

दरिकाठावरून जाणारे तीव्र चढाचे टप्पे (Tung Fort)

तीव्र चढाचे टप्पे (Tung Fort)

                    अर्ध्या तासाच्या खड्या चढाईनंतर उजवीकडे कातळात खोदलेलं चौरसाकृती गुहेचं 'मेटं' दिसतं. मेट्याच्या गुहेतून समोर पवनमाळ, जलाशय आणि किल्ल्यावर येणाऱ्या पाय वाटेवर लक्ष ठेवता येतं. मेट्याच्या पहारेकऱ्याला पाण्यासाठी जागा सोडायला लागू नये म्हणून मेट्याच्याच डोक्यावर कातळात पाण्याची टाकी (पोडी) कोरली आहे. इतर किल्ल्यांच्या मानानं इथली ही एक वेगळी पद्धत दिसते. टाकीतील पाणीही चांगलं टिकाव धरून स्वच्छ दिसतं. त्याशिवाय वरच्या टाकीमुळं रणरणत्या उन्हात 'मेटं'ही थंडावा धरून आहे.

'मेटं' (Tung Fort)

मेट्यावरील पाण्याची कोरीव टाकी (Tung Fort)

तीव्र चढाचे टप्पे Rock Patch, Steep Slope - (Tung Fort) 

                   या मेट्या जवळून उजवीकडे डोंगर काठावरून पूर्वेकडे जाणारी पायवाट दिसते. एका प्रशस्त मोठ्या खांब टाकीजवळ ही वाट येते. वर डोंगराला एकूण चार दगडी खांबांचा आधार देऊन कातळाच्या पोटात खोल कोरलेली ही पाण्याची टाकी अवाढव्य असून पाणी एकदम स्वच्छ दिसतं. टाकीतील पाण्यामुळं इथं आजूबाजूला गारवा जाणवतो. इथपर्यंतच्या चढाईचा थकवा दूर करण्यासाठी या खांब टाकीजवळ जरूर विसावा घ्यावा. या टाकीतील पाणी पाईप द्वारे गडपायथ्याला पायऱ्यांच्या दुरुस्तीसाठी वापरताना दिसतं.

पूर्वेकडील प्रशस्त पाण्याची खांब टाकी (Tung Fort)

महादरवाजा आणि आतील बांधकाम साहित्य (Tung Fort)

                      पुन्हा मेट्याकडे मागे येऊन कातळ उजवीकडे ठेवत चढत जाणारी वाट किल्ल्याच्या पहिल्या महादरवाजात येते. या दरवाजाच्या चौकटीची कमान वगळता बाजूचं सर्व बांधकाम उध्वस्त केलेलं दिसतं. उरलेलं बांधकाम कोसळू नये म्हणून चौकट दोरखंडानं तात्पुरती बांधून ठेवलेली दिसते. दरवाजा ओलांडल्यास आतील बाजूस हा दरवाजा आणि बाजूच्या तटबंदीची डागडुगी करण्यासाठी आणलेलं बांधकाम साहित्य ठेवलेलं दिसतं.

पहिल्या माचीकडे जाणारी वाट (Tung Fort)

पहिली माची आणि एकदम मागे दिसणारा मोरगिरी किल्ला (Tung Fort)

                  इथून वाट गडाच्या उजव्या कातळावर चढून वर दिसणाऱ्या बुरुजात असलेल्या हनुमान दरवाज्याकडे जाते. तर दुसरी पायवाट समोर डोंगर धारेच्या अरुंद पायवाटेवरून किल्ल्याच्या पश्चिमेस असलेल्या लांबलचक पहिल्या माचीवर जाते. माचीची तटबंदी पूर्ण उध्वस्त आहे. आजूबाजूचं बांधकामही नामशेष केलेलं दिसतं. या माचीवरून समोर 'किल्ले मोरगिरी' दिसतो.

पहिल्या माचीवरून दिसणारी दुसरी माची आणि मागे दूरवर बालेकिल्ला (Tung Fort)

                   मागे वळून पाहिल्यास वर कातळावर किल्ल्याच्या दुसऱ्या माचीची तटबंदी दिसते. मागे दूरवर बालेकिल्ला दिसतो.

कातळावरील बुरुज हनुमान दरवाजा(Tung Fort)

बुरुजातील जिभी रचनेचा हनुमान दरवाजा (Tung Fort)

बुरुजातील हनुमान दरवाजा (Tung Fort)

पहारेकर्यांची देवडी (Tung Fort)

      

                     महादरवाजापासुन उजवीकडे चढून येणारी वाट कातळाच्या अवघड ठिकाणी निर्माण केलेल्या बुरुजातील 'हनुमान' दरवाजात येते. दोन बुरुज आणि त्यातील डाव्या बाजूस तटबंदी वाढवून आडाला असलेला हा दरवाजा आहे. या डावीकडील तटबंदीमुळं आतील हालचाली शत्रूला कळत नाहीत. कातळ चढून दोन्ही बुरुजातील मोकळ्या जागेत आल्यास, शत्रूवर वरून मारा करण्यासाठी समोर जंग्या ठेवलेल्या दिसतात. 'जिभी' रचनेचा हा दरवाजा लष्करी दृष्ट्या चांगलाच प्रभावी वाटतो. उजव्या बाजूच्या बुरुजात पवनपुत्र हनुमानाची छोटी शिळा बसविलेली दिसते. दरवाजा ओलांडून आत आल्यास डाव्या बाजूस पहारेकऱ्यासाठी देवडी दिसते. 

दुसऱ्या माचीवरील सपाटी - समोर बालेकिल्ला (Tung Fort)

                         या दरवाज्यातून वर आल्यास समोर प्रशस्त सपाटी दिसते. डावीकडे किल्ल्याची दुसरी माची दिसते. पहिल्या माचीवरून दिसणाऱ्या या माचीची तटबंदी नामशेष केली आहे. या माचीवर कमरे इतकं वाढलेलं गवत दिसतं. इथून दूरवर बालेकिल्ल्याचा कातळ सुळका दिसतो. तर हनुमान दरवाजातून उजवीकडे वळल्यास गवतात काही उध्वस्त सदरेचे आणि कचेरीचे अवशेष दिसतात. 

कचेरीचे अवशेष (Tung Fort)

उजव्या सोंडेची पुरातन श्री गणेश मूर्ती (Tung Fort)

पाण्याचं तळं, डावीकडे गणेश मंदिर (Tung Fort) 

               त्यापलीकडे किल्ल्यावरील सर्वात मोठं खोदीव पाण्याचं तळं दिसतं. तळ्यातील पाण्याची पातळी बऱ्यापैकी असून त्यावर गाळ साचलेला दिसतो. तळ्यात उतरण्यासाठी दगडी पायऱ्यांची व्यवस्था दिसते. या तळ्याकाठावर डाव्या बाजूस श्री गणेश मंदिर दिसतं. मंदिर साधं आणि छोटसं असलं तरी आतील उजव्या सोंडेची गणेश मूर्ती पुरातन असावी. किल्ल्याची ही दुसरी माची प्रशस्त मोठी दिसते. मंदिराला डावा वळसा घेऊन वाट बालेकिल्ल्याकडे जाते.  

बालेकिल्ल्याच्या कातळाखालील खांबटाकी (Tung Fort)

बालेकिल्ल्याखालील पूर्वेचं टोक, समोर किल्ले तिकोना (Tung Fort)

                      

               बालेकिल्ल्याचा उभा कातळ चढण्यापूर्वी वाट उजवीकडे वळून बालेकिल्ल्याच्या कातळाखाली कोरलेल्या खांब टाकीजवळ येते. या टाकीच्या पुढेच दुसरी टाकी दिसते. दोन्ही टाकीत पाणी असून त्यात गाळही भरलेला दिसतो. पुढे वाट बालेकिल्ल्याला वळसा मारून पूर्वेला येते आणि समोर कड्याच्या काठाजवळ संपते. ही वाट उजव्या बाजूला तीव्र घसरणीची असून वाटेवर आणि पुढच्या कड्याकाठावर गवत आणि झुडपं माजलेली दिसतात. किल्ल्याच्या या टोकाला डोंगर भटके फारसे फिरकत नसावेत. प्रामुख्यानं किल्ल्यावर सर्वत्र रानकेळी बऱ्याच दिसतात.

श्री तुंगी देवी (Tung Fort)

बालेकिल्ल्याची चढण (Tung Fort)

श्री तुंगी देवी मंदिर (Tung Fort)

    

बालेकिल्ल्यावरून दिसणारा किल्ले तिकोना (Tung Fort)

              पुन्हा मागे येऊन वाट उत्तरेकडून किल्ल्याचा खडा कातळ चढून बालेकिल्ल्यावर येते. वर किल्ल्याचा सर्वोच्च माथा अगदीच लहान दिसतो. माथ्यावर तांदळा स्वरूपातील श्रीतुंगी देवीचं पश्चिमाभीमुख असलेलं छोटं मंदिर दिसतं. बालेकिल्ल्यावर कातळात खोदलेली आणि सध्या फुटलेल्या अवस्थेत पाण्याची टाकी दिसते. या टाकीला पाण्याचा नैसर्गिक स्तोत्र नसल्यानं पुर्वी या टाकीत पाणी कावडीनं भरलं जायचं. या बालेकिल्ल्यावर भगवा डौलानं फडकताना दिसतो.

बालेकिल्ल्यावरील पाण्याची टाकी (Tung Fort)

बालेकिल्ला आणि मागे डावीकडे दिसणारा 'किल्ले मोरगिरी' (Tung Fort)

                      बालेकिल्ला गाठण्यासाठी डोंगराची कातळ चढण चढावी लागते. सुरुवातीला पायथ्याच्या उभ्या कोरीव पायऱ्यांचा टप्पा, मधले तीन चार कातळ टप्पे आणि शेवटी हा बालेकिल्ल्याचा कातळ विशेषतः सांभाळून, सावध चढावा लागतो. त्यामुळेच कदाचित ४ सप्टेंबर १६५६ रोजी गुरुवारी या गडास शिवछत्रपतींनी 'कठीणगड' नांव दिलं असावं.

बालेकिल्ल्यावरून जलाशयापलीकडे दिसणारे लोहगड, विसापूर, भातराशी डोंगर (Tung Fort)

                      ३५०० फूट उत्तुंग उंची आणि चढाईत दमवणाऱ्या या 'तुंगी'वरून पश्चिमेला किल्ले मोरगिरी, उत्तर पूर्व दक्षिणेला वेढलेला पवना जलाशय, जलाशयाच्या पलीकडे उत्तरेला लोहगड, विसापूर, ईशान्येला भातराशीचा डोंगर तसेच आग्नेयेला किल्ले तिकोना असा आसमंत दिसतो. इथून संपूर्ण पवनमावळ नजरेच्या टप्प्यात येतो. 

बालेकिल्ल्यावरून दिसणारे तुंग किल्ल्याचे टप्पे आणि मागे किल्ले मोरगिरी (Tung Fort)

                     सध्या किल्ल्याच्या हनुमान दरवाजा व्यतिरिक्त पूर्ण किल्ला उध्वस्त दिसतो. किल्ल्यावरील पाण्याच्या टाकींची गाळापासून सुटका करणं गरजेचं आहे. सह्याद्री प्रतिष्ठान, मावळ विभाग लोक वर्गणीतून आणि श्रमदानातून किल्ल्याच्या संवर्धनासाठी सतत प्रयत्नशिल आहेत. असाच प्रयत्न सध्या २ एप्रिल २०२३ रोजी झाला होता..

                                 || श्री कृष्णार्पणमस्तू ||

येथे - जयवंत जाधव