ऑफबीट - खरोसा लेणी, निलंगा, जि. लातूर Offbeat - Ancient Kharosa caves, Dist. Latur, Maharashtra.

                        महाराष्ट्रात वैशिष्ट्यपूर्ण अशी बरीच लेणी आहेत. काहींची प्रसिद्धी तर जगभर पोहोचली आहे. त्यांची कोरीव कलाकुसर आजही थक्क करते. इ.स. पूर्व दुसऱ्या शतकापासून त्यांच्या निर्मितीचा काळ समजतो. त्या काळात रोम, इजिप्त यासारख्या पाश्चिमात्य देशांशी कोकण किनारपट्टीवरील बंदरांतून व्यापार वाढीस लागला. सहयाद्री घाटाखालील किनारपट्टीची ही बंदरं आणि घाटावरून दक्षिणेकडील व्यापारी बाजारपेठा छोट्या छोट्या वाटेनं जोडली होती. मौर्य, सातवाहन काळात राजकीय, आर्थिक स्थैर्य आल्यानंतर तो भरभराटीचा काळ या प्राचीन व्यापारी मार्गांवर लेणी खोदण्यास पूरक मानला जातो. वेगवेगळ्या कालावधीत हिंदू, बौध्द आणि जैन लेण्यांची निर्मिती झाली. काही वेगवेगळी तर काही लेणी एकत्रित खोदलेल्या दिसतात. व्यापाऱ्यांना वाटेवर विसावा घेण्यासाठी या लेण्यांचा उपयोग होत असे. तर बौद्ध भिक्खू धर्म प्रचारासाठी भारतभर फिरत. त्यांच्या दिनचर्येतील नियम पाळण्यास, त्याचप्रमाणे त्यांची ध्यान साधना, उपासना सुसह्य व्हावी या उद्देशानेही तात्कालीन राजांनी लेणी कोरून घेतल्याचे दिसते. 

प्राचीन 'खरोसा लेणी', खरोसा, ता. निलंगा, जि. लातूर, महाराष्ट्र. (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur, Maharashtra)

                       त्यापैकी काहींची आज पडझड झालेली दिसते. त्यांची डागडुजी करणं आजच्या घडीला अशक्य दिसते. लातूरच्या 'निलंगा' तालुक्यातील 'खरोसा' लेणी ही त्यापैकी एक. ई.स. ५०० ते ७०० दरम्यान खोदलेल्या एकूण १२ लेण्यांचा हा 'एकाश्म' (Monolith) समूह 'खरोसा' गावाबाहेर टेकडीच्या दक्षिणेला दिसतो. त्यावेळी 'बदामी'चे चालुक्य घराणे या भागावर राज्य करीत होते. 'जांभ्या' (Laterite) खडकात ही लेणी कोरली आहेत. कोकणातील चिऱ्याचा दगड नजरेसमोर आणल्यास त्याची प्रचिती येईल. ठिसूळ, सच्छिद्र गुणधर्म असल्यानं काळानुरूप वातावरणीय परिणामांमुळे या लेण्यांची बरीच झीज झालेली दिसते. त्यापैकी या समूहातील काही लेणी टिकाव धरून आहेत, तर काही नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. 

                   पहिल्यांदा 'बर्जेस' या स्कॉटिश अधिकाऱ्याच्या नजरेस ही लेणी आली. त्यानंतर १८८५  चे मुंबईचे ब्रिटिश गव्हर्नर 'जेम्स फर्ग्युसन' यानी या लेण्यांचा अभ्यास केला. जेम्स फर्ग्युसन हे 'डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी'चे पाहिले देणगीदार होते. आजचे पुण्यातील 'फर्ग्युसन कॉलेज' ही त्यांची आठवण आहे. 

खरोसा लेणी समूहातील पहिली लेणी  (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                  या लेण्यांच्या समूहातील पहिलं लेणं अंदाजे १२×६ फुट कातळात खोदलेली एक लहान ओबडधोबड खोली दिसते. खोलीत मागे रिकामी गर्भगृह दिसते. 

दुसऱ्या लेण्यातील भगवान बुद्ध मूर्ती (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

खरोसा लेणी समूहातील दुसरी बौद्ध लेणी (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                   या लेण्याच्या बाजूला एकमेव बौद्ध लेणं आहे. लेण्यांच्या प्रांगणात चार फूट उंच स्तूप दिसतो. लेण्यांच्या डावी उजवीकडे कोरलेली एक एक खोली दिसते. लेणी कुलूपबंद आहेत. बंद दरवाजाच्या जाळीतून आत भिंतीलगत भगवान बुद्धांची सहा फूट उंच बैठी मूर्ती दिसते. सध्या मूर्तीला रंग लावलेला दिसतो. 

दुमजली तिसरी लेणी, खरोसा लेणी (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

 

दुमजली तिसरी लेणी, खरोसा लेणी (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

तिसऱ्या लेण्यातील द्वारपाल मूर्ती, खरोसा. (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

               या लेण्यांच्या बाजूला एकूण तीन भागात विभागणी केलेले तिसऱ्या विशाल सभामंडपाचे दुमजली लेणं आहे. लेण्याच्या डावी, उजवीकडे कातळात द्वारपालांच्या विशाल मुर्त्या कोरल्या आहेत. उजवीकडील मूर्ती थोडीफार दिसते. डावीकडील मूर्तीची पूर्ण झीज झाली आहे. लेण्याचे दर्शनी आधारस्तंभही कालपरत्वे झीज होऊन तुटलेले दिसतात. लेण्याच्या तळमजल्यात ८ चौकोनाकृती स्तंभांनी आधार दिलेले प्रचंड मोठे सभामंडप आहे. पहिल्या मजल्यावरही तितकेच आधारस्तंभ असून ते सध्या शाबूत दिसतात.  लेण्याच्या मागे गर्भगृहात शिव मूर्ती असावी. कातळाची झीज झाल्याने ती ओळखता येत नाही.

चौथी दुमजली लेणी, खरोसा लेणी (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

लेण्यातील द्वारपाल मूर्ती, खरोसा. (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

लेण्यातील द्वारपाल मूर्ती, खरोसा. (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

  

चौथ्या लेण्याच्या तळमजल्याचे आधारस्तंभ  (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

 

चौथ्या लेण्याच्या गर्भगृहातील ब्रम्हा, विष्णू, महेश शिल्पे  (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                       या लेण्यांच्या पुढे अंदाजे ७० फूट रुंद आणि ५० फूट लांब असे चौथं प्रशस्त दुमजली लेणं दिसतं. लेण्याची रचना दोन भागात केलेली दिसते. दर्शनी भागात झीज झालेली काही कोरीव शिल्पे दिसतात. लेण्याच्या समोर एक अष्टकोनी तुटलेला स्तंभही दिसतो. लेण्याच्या तळमजल्यात १६ चौकोनाकृती स्तंभांनी आधार दिलेला सभामंडप आहे.  पहिल्या भागातील लेण्यात मागे आयताकार गर्भगृहात ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांची शिल्पे कोरलेली दिसतात. गर्भगृहाभोवती प्रदक्षिणा मार्ग दिसतो.

लेण्याच्या पहिल्या मजल्यावर जाणाऱ्या पायऱ्या  (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

पहिल्या मजल्याच्या गर्भगृहातील ब्रम्हा, विष्णू, महेश शिल्पे  (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                      या लेण्याच्या वरच्या मजल्यावरही याच ठिकाणी गर्भगृहात ब्रह्मा, विष्णू, महेश यांची शिल्पे कोरलेली दिसतात. या गर्भगृहांच्या भोवतीही प्रदक्षिणा करण्यास मार्गिका ठेवली आहे. या लेण्यातून आधीच्या दुमजली लेण्याच्या तळमजल्यावर जाण्यासाठी सहा सात पायऱ्यांची अंतर्गत व्यवस्था दिसते. सध्या त्या तुटल्या आहेत. दुसऱ्या भागातील लेण्यांच्या तळमजल्याच्या गर्भगृहात सुध्दा ब्रह्मा, विष्णू, महेश यांची शिल्पे कोरली आहेत.  

पहिल्या मजल्याच्या गर्भगृहातील विशाल शिवलिंग, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

   

लेण्याच्या पहिल्या मजल्यावरील आधार देणारे कातळ स्तंभ, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                 लेण्याच्या पहिल्या मजल्यावर जाण्यासाठी डावीकडे कातळ बोगदा आणि अंधारातून वर जाणाऱ्या पायऱ्या दिसतात. पायऱ्यांची झीज होऊन तुटलेल्या दिसतात. या पायऱ्या चढण्यासाठी टॉर्च ची गरज आहे. अंधारातून वर चढताना कपाळ सांभाळावं लागतं. वर गेल्यानंतर बहुस्तंभ असलेला मंडप दिसतो. मागे  द्वारपालांची रचना असलेले चार स्तंभ आहेत. मागच्या दोन स्तंभांच्या वैशिष्ठ्यपूर्ण गर्भगृहात चार फूट व्यासाचे आणि सहा फूट उंचीचे शिवलिंग आहे. तळ मजल्यावरील ब्रह्मा, विष्णू, महेश यांच्या बरोबर वर दुसऱ्या मजल्यावर हे विशाल शिवलिंग कातळात कोरलेले दिसतं. या भव्य शिवपिंडी समोर नकळत नतमस्तक होतो. हे आडव्या विस्ताराचं लेणं इथल्या असंख्य चौकोनी स्तंभांनी वरचा कातळ डोंगर तोललेला दिसतो. या पहिल्या मजल्यावर छताची उंची जेमतेम सहा फूट असावी. वेगळं, वैशिष्ट्यपूर्ण आणि प्रचंड विस्ताराचा हा सभामंडप दिसतो. या भव्य लेण्याच्या तळमजल्याचे आधार स्तंभ झीज होऊन तुटले असून वरच्या मजल्याचे स्तंभ थोडेफार टिकाव धरून आहेत. लेण्याची सध्या दुरावस्था दिसत असली तरी त्याची भव्यता नजरेत भरते. 

महादेव लेणी, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

 

महादेव लेणी, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

 

महादेव लेण्यातील आधारस्तंभ, समोर नंदी आणि मागे शिवलिंग. खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

महादेव लेण्याच्या भिंतीवरील शिल्पपट. खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                  

              दुमजली लेण्याच्या बाजूलाच सुमारे ६० फूट रुंद आणि ७० फूट लांब 'महादेव लेणी' दिसतात. सभामंडपात एकूण २६ कोरीव स्तंभ आहेत. प्रत्येक स्तंभाचे कोरीव काम वेगवेगळं दिसतं. लेण्यांच्या गर्भगृहाभोवती प्रदक्षिणेसाठी मार्ग दिसतो. गर्भगृह अंदाजे ११ बाय १६ फुटाचे असून उंचीला साधारण ८ फूट असावे. आत वेदीवर विशाल शिवलिंग आहे. 

 

महादेव लेण्यातील कोरीव स्तंभ. खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                     

महादेव लेण्याच्या भिंतीवरील शिल्पपट. खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

गर्भगृहाच्या चौकटीवरील द्वारपाल, नागदेवता. खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                गर्भगृहाच्या मुख्य चौकटीवर दोन्ही बाजूस द्वारपाल असून दोन नागदेवता कोरल्या आहेत. लेण्यांच्या भिंतीवर अनेक पौराणिक शिल्पपट कोरले आहेत. दक्षिणेकडील भिंतीवर वैष्णव शिल्पांमध्ये मल्ल, नागदेवता, तसेच विष्णू अवतारंपैकी वराह, वामन, नृसिंह, कृष्ण, राम अवतार कोरलेले दिसतात. उत्तरेकडील भिंतीवर रावणानुग्रह मूर्ती, शिवपार्वती, तांडव नृत्य, भैरव इत्यादी शिल्पे कोरली आहेत. पूर्वी या शिल्पांवर गिलावा केला असावा. सध्या त्याचीही पडझड झाल्याचे दिसते. हा जांभा खडक ठिसूळ असल्याने बरीच शिल्पे झीज झाल्याने पुसट दिसतात. ओळखण्यास अडचणी येतात.  

महादेव लेणी, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                     या लेण्यांच्या पुढेच सहावं लेणं  दिसतं. ११ पायऱ्या चढून वर गेल्यानंतर चार स्तंभ दिसतात. लेण्याच्या सभामंडपात एकूण २४ स्तंभ दाटीवाटीने कोरलेले दिसतात. या लेण्याची लांबी रुंदी अंदाजे ५० फूट असावी. लेण्याच्या गर्भगृहात अंदाजे ५ फूट उंच श्री विष्णूंची चतुर्भुज मूर्ती दिसते. या लेण्याची सामान्य वैशिष्ट्ये 'बदामी' येथील हिंदू लेण्यांशी जुळतात. त्यामुळे अभ्यासाअंती 'जेम्स फर्ग्युसन' व 'बर्जेस' यांनी या लेण्याचा कालखंड सहाव्या ते सातव्या शतकाचा उत्तरार्ध मानला आहे. त्यावेळी या भागावर 'चालुक्य' घराणे राज्य करत होते. तर 'विराज शहा' या अभ्यासकांच्या मते इथले बौद्ध लेणे सुमारे आठव्या ते नवव्या शतकात कोरण्यात आले असावे. 

सहावं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

सहाव्या लेण्यातील श्री विष्णू मूर्ती, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

 

सहावं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

  

सहावं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

सहावं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                   यापुढील सातवं लेणं हे प्रचंड आडव्या विस्ताराचं दिसतं. या लेण्यांची उंची जेमतेम सहा फूट असून या ओबडधोबड लेण्यास प्रशस्त चौरस स्तंभांनी वरचा कातळ तोलून धरला आहे. या लेण्यात गर्भगृह दिसत नाही.

लेण्यांच्या समोरील रस्ता, उजवीकडे लेणी खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                   पुढील आठव्या लेण्यातील मंडपाचे बहुस्तंभ कातळास आधार देताना दिसतात. आठव्या लेण्यास सभामंडप असून गर्भगृहात श्री विष्णूंची कोरीव मूर्ती दिसते.

सातवं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

सातवं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

आठवं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

  

आठवं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

नववं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                   यापुढील नवव्या लेण्याच्या गर्भगृहात शिवपिंडी स्थापित दिसते. पिंडी समोर चौथऱ्यावर नंदी दिसतो. 

नवव्या लेण्यातील शिवपिंडी खरोसा

                  पुढील दहावं, अकरा आणि बारावं ही सर्व लेणी आकारानं लहान तसेच एकाश्म पद्धतीचीच दिसतात. ही सर्व दुय्यम स्वरूपाची असून अर्धवट सोडली आहेत.    

दहावं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                  या लेण्यांपासून उजवीकडे वळून टेकडीवर जाणारी वाट या डोंगरावरील दर्ग्याच्या मागील बाजूस येते. दर्गा ओलांडून पुढे आल्यास डोंगराच्या दक्षिणेकडून या डोंगरावर येणारा आडवा पक्का रस्ता दिसतो.  

आकारावं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

बाराव्या लेण्यांकडे जाणारा रस्ता, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

  

बारावं लेणं, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

बाराव्या लेण्याजवळून डोंगरावरील दर्गा,खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

                  महाराष्ट्र वनविभागाने या डोंगरावर वृक्ष संवर्धनाचे काम हाती घेतल्याचे दिसते. डोंगरावर दिसणारे विविध पक्षी, सरपटणारे प्राणी आणि कीटकांची रंगीत छायाचित्रे आणि माहिती लोखंडी फलकावर पर्यटकांच्या माहितीसाठी लावलेली दिसतात.

   

डोंगरावरील दर्गा,खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

डोंगरावर रेणुकामाता मंदिराकडे जाणारा रस्ता, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

 

 

श्री रेणुकामाता मंदिर, खरोसा (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur)

श्री रेणुकामाता, खरोसा

                     

       

             

               दर्ग्याच्या डावीकडे पुढे डोंगरावर रेणुका मातेचे प्राचीन देवस्थान आहे. मंदिराची निर्मिती सध्याचीच दिसते. १९९३ च्या भूकंपात जुन्या मंदिराची पडझड झाली पण मूर्ती मात्र सुरक्षित राहिली. त्यानंतर लोकवर्गणी आणि देणगीतून सध्या दिसणाऱ्या मंदिराची निर्मिती झालेली दिसते. 

                  या लेण्यांना भेट देण्यासाठी 'दादर बिदर' एक्सप्रेसने 'लातूर' गाठावे. तिथून २२ किमी वरच्या भुईकोट 'किल्ले औसा'ला भेट देऊन त्यापुढील २४ किमीवर 'निलंग्या'च्या आधी असणाऱ्या या प्राचीन लेण्यांना भेट देता येते. महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातूनही लातूरला येणाऱ्या एसटी बसेस आहेत. थोडा अधिक वेळ असल्यास या लेण्यांच्या पूर्वेला १० किमी  'निलंगा' तालुक्यातील प्राचीन 'नीलकंठेश्वर' मंदिरालाही भेट देता येईल.   

प्राचीन 'खरोसा लेणी', खरोसा, ता. निलंगा, जि. लातूर, महाराष्ट्र. (Ancient Kharosa Caves, Dist. Latur, Maharashtra)

                या लेण्यांची देखभाल आणि संरक्षणासाठी सुरक्षा कर्मचाऱ्यांची गरज आहे. येणारे पर्यटक इथे कचरा आणि गैरवर्तन करताना दिसतात. भारतीय पुरातत्व विभागाचे या लेण्यांकडे लक्ष गेलेले दिसत नाही.

               'खरोसा लेणी' समूहातील काही लेण्यांची दुरावस्था दिसते. कधी काळची ही वैभवसंपन्न लेणी आज कळा भोगताना दिसतात. काही लेणी अभ्यासू नजरेनं पाहिलं तर अप्रतिम आहेत. ठिसूळ जांभ्या खडकामुळे वेगाने झीज होत असली तरी शिल्लक कलाकृतींमधील शैव, वैष्णव आणि बौध्द पंथीय लेण्यांचा एकत्रित प्राचीन वारसा तसेच इथल्या महादेव लेण्याची ठेवण बघण्यासारखी आहे..

                                                        || श्री कृष्णार्पणमस्तु ||

येथे - जयवंत जाधव 

कृष्णेच्या 'बहे' बेटावरील प्राचीन 'रामलिंग' आणि समर्थ स्थापित मारुती, वाळवा, जि. सांगली. - Bahe's Ancient Ramling and Hanuman Temple, Dist. Sangali, Maharashtra.

                    सतराव्या शतकात श्री समर्थ रामदासांनी अनेक ठिकाणी मारुती मंदिरांची स्थापना केली. विशेषतः सातारा, सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यात स्थापन केलेल्या मंदिरांपैकी चाफळ मधील दोन, उंब्रज, पारगाव, शहापूर, मसूर, बत्तीस शिराळा, शिंगणवाडी, माजगांव, 'बेट बोरगांव' आणि मनपाडळे अशी आकरा प्रमुख मंदिरं मानली जातात. 'बेट-बोरगांव'(बेट-बहे) चा मारुती त्यापैकी एक. इतर मारुती मंदिरांच्या तुलनेत बोरगांवचा मारुती आणि श्री रामांनी स्थापन केलेले इथल्या बेटावरील प्राचीन 'शिवलिंग' यांचे धागे एकमेकांशी जुळतात.  

 'रामलिंग' मंदिर. बेट-बहे. ता. वाळवा. जि. सांगली (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

                   रावण वधानंतर श्रीरामचंद्र, माता सीता आणि लक्ष्मण लंकेहून अयोध्येला परतले. जाताना कृष्णेकाठी स्वहस्ते शिवलिंग तयार करून श्री रामचंद्रांनी त्याचे पूजन केले. रावणाचे पिता 'विश्रवा' हे 'पौलस्त्य' ऋषींचे पुत्र. ते ब्रह्मदेव कुलीन ब्राह्मण कुळातील होत. त्या अनुषंगाने श्री रामांनी रावण (ब्राह्मण) वधाच्या पातकाचं परिमार्जन कृष्णेकाठी घेतले अशीही अख्याईका सांगितली जाते.

                   कृष्णेकाठी श्रीरामचंद्र ध्यानसाधनेत असताना त्यांच्या भेटीसाठी कृष्णा आली आणि तिच्या पाण्याची पातळी अचानक वाढली. त्यांच्या साधनेत खंड पडू नये म्हणून भक्त हनुमानाने विराट रूप धारण करून कृष्णेचा प्रवाह दोन्ही बाहुंनी थोपवून धरला. थोपवून धरल्यामुळे या ठिकाणी कृष्णेचे नदीपात्र विभागून पुढे पुन्हा एकत्र मिळतं. इस्लामपूर पासून उत्तरेला १५ किमी आणि सातारा जिल्ह्यातील कराड पासून अग्नेयेला २३ किमी अंतरावर बोरगावला कृष्णेच्या दक्षिण प्रवाही पात्रात या घटनेमुळे 'बेट' निर्माण झाले आहे.

                   मुंबई, पुण्याहून येताना कराड शहरात मुख्य बेंगलोर हायवेला डावं आणि त्यापुढे लगेच वाठार - रेठरे फॅक्टरीला उजवं वळण घेऊन पुणे बेंगलोर हायवेला समांतर जाणारा रस्ता कोळे नृसिंहपूरहून 'बेट बोरगांव'ला येतो. इस्लामपूरहून इथे बसेसची सोय आहे. खाजगी किंवा स्वतःचं वाहन असणाऱ्या कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र आणि पुढे कर्नाटकाकडील पुणे, मुंबईकरांना जाता-येता तासाभरात इथे सहज भेट देता येते.   

पुलाच्या डाव्या बाजूचा 'बहे' बेटाकडे जाणारा बंधारा (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

                      कोळे नृसिंहपुर पासून कोल्हापूरकडे येताना दोन किमीवर कृष्णेच्या रुंद पात्रावर पुल दिसतो. या पुलाच्या बाजूलाच उजवीकडे कमी उंचीचा बंधारा आहे. तर डावीकडे कृष्णेच्या पात्रात हे बेट दिसते. कृष्णेचा मुख्य पुल न ओलांडता पुलाच्या उजव्या बाजूने या बंधाऱ्यापर्यंत जाता येते. बंधाऱ्याच्या तोंडावरच निःशुल्क पार्किंगची जागा आहे. बंधाऱ्याच्या मध्यावर नदीपात्रातून काटकोनात डावीकडे वळून पुलाखालून तयार केलेला रस्ता 'बहे' बेटाकडे घेऊन जातो. 

 'बहे' बेटाकडे जाणारा रस्ता (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

नदीपात्रातून 'बहे' बेटाकडे जाणारा रस्ता (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

 'बहे' बेटाकडे जाणारा रस्ता (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

बेटावरील उंच जोत्यावर दिसणारी मंदिरे  (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

 'रामलिंग' आणि मारुती मंदिराकडे जाणारी प्रवेशदार कमान. बेट-बहे (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

                     सरासरी एक दिड किलोमीटरच्या या बांधीव दगडी रस्त्याच्या दुतर्फा नदीपात्र सोडल्यास सुशोभीकरण केले आहे. त्यात गुलमोहोराची झाडे प्रकर्षाने दिसतात. इतर झाडे प्रतिवर्षी पुरामुळे टिकत नसावीत. मंदिराच्या आजुबाजूस उंच बेटावर मात्र बऱ्याच प्रकारची मोठमोठी झाडे दिसतात. या रस्त्यावरून जाताना उजवीकडे उंच दगडी जोता दिसतो. दुरून या बेटाच्या जोत्यावरील पाठमोरी मंदिरं दिसतात. जोत्याला उजवा वळसा मारल्यास समोर पायऱ्या आणि पायऱ्यांच्या वर मंदिराची दगडी कमान दिसते. कमान ओलांडल्यास उजवीकडे रामलिंग मंदिर आणि त्यामागे समर्थ स्थापित हनुमान मंदिर दिसतं. मंदिरात श्रीराम स्थापित शिवलिंग आहे. शिवलिंगावर सात फण्यांच्या नागदेवतेनं सावली धरली आहे. मागे माता सितेसह प्रभू रामचंद्र, लक्ष्मण आणि वीर मारुती स्वस्वरुप स्थापित आहेत.

 'रामलिंग' बेट-बहे. ता. वाळवा. जि. सांगली (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

 'रामलिंग' मंदिरासमोरील नंदी दाराची मुख्य कमान. बेट-बहे (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

श्रीराम स्थापित प्राचीन 'रामलिंग' बहे. ता. वाळवा. जि. सांगली (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

                     श्री रामचंद्रांनी स्थापन केलेले शिवलिंग म्हणुन त्यास प्राचीन 'रामलिंग' म्हणून ओळखले जाते. पूर्वी इथे लहान मंदिर असावे. पण सध्या दिसणारं मंदिर हे चौदाव्या शतकातील आहे. विटा आणि चुन्याचा वापर केलेलं प्रशस्त ओवऱ्यांचं हे मंदिर आहे. सध्या मंदिराच्या बाह्य भिंतींना प्लास्टर करून मंदिर रंगवलेलं दिसतं.

                    सतराव्या शतकात रामभक्त आणि मारुतीचे उपासक श्री 'समर्थ रामदास' या बेटावर आले. ज्या अर्थी या बेटाला श्री रामाचे पाय लागले आहेत तर त्याचा निस्सीम भक्त हनुमानाचे अस्तित्व या ठिकाणी नक्कीच असले पाहिजे असे त्यांना वाटले. ध्यान साधनेतून समर्थांना तशी स्पंदने जाणवली. 'कुंभका'चा त्यांना चांगला अभ्यास असल्यानं ते पाण्याखाली दीर्घकाळ राहू शकत. त्यांनीच ही मूर्ती पाण्यातून शोधून बाहेर काढली आणि या प्राचीन रामलिंग मंदिराच्या बरोबर मागे स्थापन केली. जवळ जवळ सहा फुट उंच असलेल्या आणि समर्थांनी स्थापन केलेल्या प्रसिद्ध आकरा मारुतीपैकी हा विशेष एक आहे. मारुतीचे दोन्ही हात मोकळे निशस्त्र असून कृष्णेचा प्रवाह रोखण्यासाठी अधोगामी बाहू पसरलेले दिसतात.

श्री समर्थ स्थापित आकरा मारुतींपैकी एक मारुती, बहे (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

श्री समर्थ स्थापित मारुती मंदिर आणि उजवीकडे श्री गणेश मंदिर, बहे (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

मारुती मंदिर, बहे (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

  

                    भक्त मारुतीने आपल्या बाहूंनी प्रवाह अडवल्यामुळं बेट तयार झाले. प्राचीन काळी या क्षेत्राला 'बाहोक्षेत्र', 'बाहे' इत्यादी नावाने ओळखले जात असे. सध्या बोरगांवला 'बेट-बहे',  'बहे-बोरगांव' ही नांव रूढ आहेत. 'बहे' चा अर्थ भुजा, बाहू असा आहे. या ठिकाणाचा उल्लेख कृष्ण महात्म्य तसेच श्रीधरस्वामीनी लिहिलेल्या वाल्मिकी रामायणातही सापडतो.             

                    मूळ मंदिराच्या मागील बाजूस असलेल्या या मारुती मंदिराच्या उजवीकडे गणेश मंदिर दिसतं. गणेश मूर्ती सुंदर, आकर्षक आहे. मंदिर परिसरात आणखी एक जुनं महादेव मंदिर आहे. त्यातील शिवलिंग मात्र प्राचीन असावं. मंदिर आवारात तीन चार टपऱ्याही दिसतात.  १९७०-७२ च्या आसपास इथे जोगळेकर महाराज आले होते. त्यानंतर बापू बिरू वाटेगावकरही आले. 'बापू बिरुं'नी त्यांचा अनुग्रह (शिष्यत्व) घेतला होता असं सांगितलं जातं. मंदिराचे पुजारी श्री लक्ष्मण दत्तात्रय बडवे येणाऱ्या भक्तांना या दोन्ही मंदिरांची माहिती देत असतात.

 

रामलिंग, मारुती मंदिर परिसर, बहे (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

                   मंदिर परिसर शांत, निवांत आहे. दोन्ही बाजूंनी कृष्णा खळाळते आहे. स्थानिक, कौटुंबिक तसेच शालेय सहली इथे येताना दिसतात. प्रतिवर्षी कृष्णेच्या पुरातून वाहून आलेला गाळ आणि बेटावरील प्लास्टिकचा कचरा ही इथली समस्या आहे. तो काढण्यासाठी 'शिवसंकल्प प्रतिष्ठान' बेटावर स्वच्छता, साफसफाईचे अभियान राबवत असतात. त्यांना 'कामगार संघटना' इस्लामपूर, 'जगदंब ट्रेकर्स' इस्लामपूर, आणि 'बहे'चे ग्रामस्थ वेळोवेळी साथ देताना दिसतात.

 

बेट बहे (Bahe Ramling and Hanuman Temple)

                   इथून दोन किमी उत्तरेला दोन हजार वर्षापूर्वी कौंडिण्यपुरचा राजा भिमदेव यांनी कृष्णेच्या डोहातून बाहेर काढलेली श्री नृसिंहाची दुर्मिळ, प्राचीन मूर्ती कोळे नृसिंहपुरला आहे. कोळे नृसिंहपुर आणि श्री हनुमानाची स्वामीभक्ती सांगणारे कृष्णेच्या पात्रातील हे बेट अगदी एकमेकांच्या जवळ आहेत. विष्णू आवतारांची महती असलेल्या या दोन्ही धार्मिक आणि प्राचीन ठिकाणांना एकदा सहज भेट देता येईल..

                   

        कोळे नृसिंहपुरची प्राचीन मूर्ती आणि मंदिराबद्दल माहिती देणारा लेख - https://sahyadri300.blogspot.com/2023/10/shri-kole-nrisinhpur-valva-dist-sangli.html

                                                             || श्री कृष्णार्पणमस्तु ||

येथे - जयवंत जाधव